847) سوره آلعمران (3) آیه 176 وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُ
بسم الله الرحمن الرحیم
847) سوره آلعمران (3) آیه 176
وَ لا یَحْزُنْکَ الَّذینَ یُسارِعُونَ فِی الْکُفْرِ إِنَّهُمْ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً یُریدُ اللَّهُ أَلاَّ یَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِی الْآخِرَةِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ
4 ربیعالاول 1440
ترجمه
و مبادا تو را غمگین کنند کسانی که در کفر میشتابند، که آنان هرگز هیچ زیانی به خداوند نخواهند رساند؛ خداوند میخواهد برای آنها بهرهای در آخرت قرار ندهد و آنان را عذابی عظیم است.
اختلاف قرائت[1]
لا یَحْزُنْکَ
این عبارت در اغلب قرائات به همین صورت «لا یَحْزُنْکَ» قرائت شده است، یعنی فعل ثلاثی مجرد؛
اما در قرائت اهل مدینه (نافع) و نیز برخی یکی از قرائات اربعة عشر (ابنمحیصن، به طریق بلخی) به صورت «لا یُحْزِنْکَ» قرائت شده است، یعنی فعل ثلاثی مزید در باب افعال.
در تفاوت این دو از سیبویه نقل شده که «أحزنتُهُ» به معنای «جعلتُه حزینا: او را غمگین کردم» است؛ اما «حزنتُه» به معنای «جعلت فیه حزنا: غمی را در [دل] او وارد کردم» است.
مجمع البیان، ج2، ص891[2]؛ البحر المحیط، ج3، ص442[3]؛ معجم القرائات، ج1، ص625
یُسارِعُونَ
این کلمه را عموما به صورت «یُسارِعُونَ» (باب مفاعله) قرائت کردهاند؛
اما در برخی قرائات غیرمشهور (حر بن عبدالرحمن نحوی و طلحه) به صورت «یُسرِعون» (باب افعال) قرائت شده است.
در تفاوت این دو از ابنعطیه نقل شده «یسارع» سرعت گرفتنی است که در مقایسه با دیگران باشد اما «یسرع» سرعت گرفتن خود شخص است جدای از مقایسهاش با دیگران؛ و از این رو،تعبیر «یسارع» دلالت بر سرعت گرفتن شدیدتری دارد.
البحر المحیط، ج3، ص442[4]؛ معجم القرائات، ج1، ص626
نکات ادبی
یَحْزُنْکَ
در آیه 170 همین سوره اشاره شد که که ماده «حزن» را در اصل به معنای خشونت و شدت در چیزی دانستهاند، چنانکه به زمین خشن و ناهموار (الحَزْن) گفته میشود و این کلمه وقتی در مورد نفس به کار میرود به معنای خشونت و ناملایم بودنی است که در اثر غم و غصه در نفس ایجاد میشود و نقطه مقابل «فرح» و «سرور» است.
در مقایسه خوف و حزن هم گفتهاند که خوف مربوط به چیزی است که هنوز رخ نداده و انسان احتمال رخ دادنش را میدهد؛ ولی حزن و غم مربوط به چیزی است که رخ داده است و انسان را غمگین کرده است.
http://yekaye.ir/aie-imran-3-170/
حدیث
1) روایتی از گفتگوی سلمان با پیامبر اکرم درباره آخرالزمان - که مصداقی از شتافتن عدهای از انسانها به سوی کفر است - نقل شده که چون اصل روایت بسیار طولانی است تنها فرازهایی از آن تقدیم میشود:
ابنعباس میگوید: با پیامبر اکرم ص در حجة الوداع بودیم که حضرت حلقه در کعبه را گرفت و به ما رو کرد و فرمود: آیا میخواهید از علائم قیامت به شما خبر دهم؟
نزدیکترین مردم به او در آن روز سلمان بود؛ وی گفت: بله، یا رسول الله!
فرمود: از علائم نزدیک شدن قیامت ضایع کردن نماز است و پیروی از شهوات و میل به هواپرستی و بزرگداشت پولداران و فروختن دین به دنیا؛ که در چنین شرایطی دل مومن ذوب میشود آن گونه که نمک در آب ذوب میشود، به خاطر آن منکراتی که میبیند و توان تغییر دادنش را ندارد.
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، آن موقع است که منکر معروف شود و معروف منکر؛ خائن را امین شمارند و به او اعتماد کنند و امین را خائن شمارند؛ راستگو را تکذیب کنند و سخن دروغگو را تایید نمایند!
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، در آن شرایط حکمرانی به دست زنان بیفتد و کنیزکان [زنان حقیر] را به مشورت برگزینند و بچهها بر منبر بالا روند؛ دروغ گفتن زرنگی قلمداد شود، و ادای واجبات مالی، خسران و زیان، و اموال حکومتی، غنیمت! فرد در حق پدر و مادرش ستم کند ولی در حق دوستش نیکی نماید ...
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، در آن موقعیت است که زنان در تجارت شریک همسرش شود [شاید بدان معناست که نفقه دادن تعطیل شده و زن هم دوشادوش مرد مجبور شود وارد بازار کار شود ویا اینکه زنان برای تجارت و بالا رفتن فروش کالا به کار گرفته شوند] و باران، گرمای تابستان شود! و کریمان، دچار غیظ و غضب؛ و فرد تنگدست حقیر شمرده شود؛ و بازارها درهم شود: این میگوید من که چیزی نفروختم؛ و آن میگوید من که سودی نکردم؛ و [در این گفتنهایشان] توجه ندارند که دارند خدا را مذمت میکنند.
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، در آن موقعیت است که چیزی را از شرق میآورند و چیزی را از غرب، تا امت مرا رنگ کنند؛ پس وای به حال ضعفای امتم از دست آنها [که فریبشان را میخورند] و وای بر آنها از خدا [که در پیروی از این امور فریبنده، خدا را در نظر نمیگیرند]؛ نه بر کوچک رحم کنند و به احترام بزرگترها را حفظ نمایند و نه کسی که کار بدی کرده [و پشیمان است] را ببخشند. هیکلشان هیکل آدمیان است و دلهایشان دلهای شیاطین.
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، در آن موقع است که مردان به مردان بسنده کنند و زنان به زنان [همجنسگرایی رایج شود] و سراغ نوجوانان هم بروند چنانکه حتی سراغ دختری که در خانه خودش است هم بروند؛ مردان خود را به زنان شبیه کنند و زنان خود را به مردان ...
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، که آن موقع ربا علنی شود و بر اساس آنچه در آینده به دست میآید [یعنی بر سر چیزی که الان موجود نیست] ویا با رشوه معامله کنند؛ و دین پایین آید و دنیا بالا رود.
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، در آن موقع است که طلاق زیاد شود؛ و حدی از حدود الهی اجرا نگردد؛ و البته به خداوند زیانی نرسد.
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، آن موقع است که خوانندگی و نوازندگی عادی و علنی شود و بَدان امتم دنبال آنان راه بیفتند...
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، آن موقع است که پرده حرمتها دریده شود و کسب گناهان رایج گردد؛ و بدان بر نیکان مسلط شوند، دروغ علنی شود و لجبازی رایج گردد و فقر [نیاز] ظهور کند و در لباس به هم فخرفروشی کنند و باران در غیرموسم خود ببارد؛ طبل و دایره [= نوازدگی] را نیک شمرند و امر به معروف و نهی از منکر را بد بدانند تا جایی که مومن در آن زمان از برده و کنیز هم ذلیلتر باشد؛ و قاریان و عابدانشان به سرزنش همدیگر مشغول باشند؛ آنان کسانی اند که در ملکوت آسمانها پلید و نجس خوانده شوند؛ ...
سلمان گفت: یا رسول الله! آیا واقعا چنین خواهد شد؟
فرمود: بله، به کسی که جانم به دست اوست سوگند، ...
تفسیر القمی، ج2، ص303-307
حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ مُسْلِمٍ الْخَشَّابِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَرِیحٍ الْمَکِّیِّ عَنْ عَطَاءِ بْنِ أَبِی رِیَاحٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ حَجَجْنَا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص حِجَّةَ الْوَدَاعِ فَأَخَذَ بِحَلْقَةِ بَابِ الْکَعْبَةِ ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَیْنَا بِوَجْهِهِ فَقَالَ: أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِأَشْرَاطِ السَّاعَةِ؟
وَ کَانَ أَدْنَى النَّاسِ مِنْهُ یَوْمَئِذٍ سَلْمَانُ رَحْمَةُ اللَّهِ عَلَیْهِ، فَقَالَ بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ!
فَقَالَ ص: إِنَّ مِنْ أَشْرَاطِ الْقِیَامَةِ إِضَاعَةَ الصَّلَوَاتِ وَ اتِّبَاعَ الشَّهَوَاتِ، وَ الْمَیْلَ إِلَى الْأَهْوَاءِ وَ تَعْظِیمَ أَصْحَابِ الْمَالِ، وَ بَیْعَ الدِّینِ بِالدُّنْیَا، فَعِنْدَهَا یَذُوبُ قَلْبُ الْمُؤْمِنِ فِی جَوْفِهِ کَمَا یُذَابُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ مِمَّا یَرَى مِنَ الْمُنْکَرِ فَلَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُغَیِّرَهُ.
قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
...[5] قَالَ ص إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ إِنَّ عِنْدَهَا یَکُونُ الْمُنْکَرُ مَعْرُوفاً وَ الْمَعْرُوفُ مُنْکَراً وَ یُؤْتَمَنُ الْخَائِنُ وَ یُخَوَّنُ الْأَمِینُ وَ یُصَدَّقُ الْکَاذِبُ وَ یُکَذَّبُ الصَّادِقُ.
قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ ص: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ. یَا سَلْمَانُ! فَعِنْدَهَا تَکُونُ إِمَارَةُ النِّسَاءِ وَ مُشَاوَرَةُ الْإِمَاءِ وَ قُعُودُ الصِّبْیَانِ عَلَى الْمَنَابِرِ وَ یَکُونُ الْکَذِبُ طَرَفاً وَ الزَّکَاةُ مَغْرَماً وَ الْفَیْءُ مَغْنَماً وَ یَجْفُو الرَّجُلُ وَالِدَیْهِ وَ یَبَرُّ صَدِیقَهُ، و ...[6]
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ وَ عِنْدَهَا تُشَارِکُ الْمَرْأَةُ زَوْجَهَا فِی التِّجَارَةِ وَ یَکُونُ الْمَطَرُ قَیْظاً وَ یَغِیظُ الْکِرَامُ غَیْظاً وَ یُحْتَقَرُ الرَّجُلُ الْمُعْسِرُ فَعِنْدَهَا تَقَارَبُ الْأَسْوَاقُ إِذْ قَالَ هَذَا لَمْ أَبِعْ شَیْئاً وَ قَالَ هَذَا لَمْ أَرْبَحْ شَیْئاً فَلَا تَرَى إِلَّا ذَامّاً لِلَّهِ، ...[7]
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ، یَا سَلْمَانُ! إِنَّ عِنْدَهَا یُؤْتَى بِشَیْءٍ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ شَیْءٍ مِنَ الْمَغْرِبِ یُلَوَّنُ أُمَّتِی، فَالْوَیْلُ لِضُعَفَاءِ أُمَّتِی مِنْهُمْ وَ الْوَیْلُ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ، لَا یَرْحَمُونَ صَغِیراً وَ لَا یُوَقِّرُونَ کَبِیراً وَ لَا یَتَجَاوَزُونَ مِنْ مُسِیءٍ جُثَّتُهُمْ جُثَّةُ الْآدَمِیِّینَ وَ قُلُوبُهُمْ قُلُوبُ الشَّیَاطِینِ،
قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! وَ عِنْدَهَا یَکْتَفِی الرِّجَالُ بِالرِّجَالِ وَ النِّسَاءُ بِالنِّسَاءِ وَ یُغَارُ عَلَى الْغِلْمَانِ کَمَا یُغَارُ عَلَى الْجَارِیَةِ فِی بَیْتِ أَهْلِهَا وَ تُشْبِهُ الرِّجَالُ بِالنِّسَاءِ وَ النِّسَاءُ بِالرِّجَالِ ...[8]
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ. وَ عِنْدَهَا یَظْهَرُ الرِّبَا وَ یَتَعَامَلُونَ بِالْعِینَةِ وَ الرُّشَى وَ یُوضَعُ الدِّینُ وَ تُرْفَعُ الدُّنْیَا،
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! وَ عِنْدَهَا یَکْثُرُ الطَّلَاقُ، فَلَا یُقَامُ لِلَّهِ حَدٌّ وَ لَنْ یَضُرُّوا اللَّهَ شَیْئاً .
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! وَ عِنْدَهَا تَظْهَرُ الْقَیْنَاتُ وَ الْمَعَازِفُ وَ یَلِیهِمْ أَشْرَارُ أُمَّتِی، ...[9]
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ ص: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ. یَا سَلْمَانُ ذَاکَ إِذَا انْتُهِکَتِ الْمَحَارِمُ، وَ اکْتَسَبَتِ الْمَآثِمُ، وَ تَسَلَّطَ الْأَشْرَارُ عَلَى الْأَخْیَارِ، وَ یَفْشُو الْکَذِبُ وَ تَظْهَرُ اللَّجَاجَةُ، وَ تَغْشُو الْفَاقَةُ [الحاجة] وَ یَتَبَاهَوْنَ فِی اللِّبَاسِ وَ یُمْطَرُونَ فِی غَیْرِ أَوَانِ الْمَطَرِ، وَ یَسْتَحْسِنُونَ الْکُوبَةَ وَ الْمَعَازِفَ وَ یُنْکِرُونَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْیَ عَنِ الْمُنْکَرِ حَتَّى یَکُونُ الْمُؤْمِنُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ أَذَلَّ مِنَ الْأَمَةِ وَ یُظْهِرُ قُرَّاؤُهُمْ وَ عُبَّادُهُمْ فِیمَا بَیْنَهُمُ التَّلَاوُمَ، فَأُولَئِکَ یُدْعَوْنَ فِی مَلَکُوتِ السَّمَاوَاتِ الْأَرْجَاسَ وَ الْأَنْجَاسَ،
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ ص: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! ...[10]
2) از امام صادق ع روایت شده است که پیامبر اکرم ص فرمودند: چگونه خواهید بود هنگامی که زنانتان فاسد شوند و جوانانتان به فسق و فجور روی آورند در حالی که شما امر به معروف و نهی از منکر نمیکنید؟!
گفته شد: یا رسول الله! آیا این چنین خواهد شد؟!
فرمود: بله؛ و بدتر از آن، چگونه خواهید بود هنگامی که از معروف بازدارید و به منکر امر کنید؟!
گفته شد: یا رسول الله! آیا این چنین خواهد شد؟!
فرمود: بله؛ و بدتر از آن، چگونه خواهید بود هنگامی که معروف را منکر بشمارید و منکر را معروف؟!
الکافی، ج5، ص59
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ النَّبِیُّ ص کَیْفَ بِکُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُکُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُکُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ؟
فَقِیلَ لَهُ وَ یَکُونُ ذَلِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟
فَقَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْکَرِ وَ نَهَیْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟
فَقِیلَ لَهُ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ یَکُونُ ذَلِکَ.
قَالَ نَعَمْ وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِکَ کَیْفَ بِکُمْ إِذَا رَأَیْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْکَراً وَ الْمُنْکَرَ مَعْرُوفاً؟!
3) روایت شده است که پس از اینکه ابوبکر کارگزاران حضرت زهرا س را از فدک بیرون کرد و آن را تصاحب نمود، حضرت زهرا س همراه جمعی از زنان به مسجد رفت و خطبهای خواندند. در اواخر خطبه خود روکردند با انصار و فرمودند:
پس چرا بعد از اینکه مطلب بیان شد گریختید و بعد از اینکه آشکار شد مخفی کردید و بعد از اینکه وارد معرکه شدید عهدشکنی نمودید و بعد از ایمان آوردن مشرک شدید؟ چه بد هستند «گروهى که سوگندهاى خود را شکستند» بعد از اینکع عهد بسته بودند «و بر آن شدند که پیامبر ص را بیرون کنند، و آنان بودند که نخستینبار [جنگ را] با شما آغاز کردند، آیا از آنان مىترسید؟ پس خدا سزاوارتر است که از او بترسید، اگر که مؤمن بودهاید.» (توبه/13).
بدانید که دیدم که تا ابد به امر دون [= دنیا] چسبیدهاید و کسی که که به قبض و بسط امور [= به دست گرفتن امور در شرایط گوناگون] سزاوارتر بود را دور کردید؛ و راحتی و سکون را برگزیدید و از فراخناک به تنگنا دلخوش نمودید؛ آنچه در ظرفِ [وجود] تان جمع شده بود را بیرون انداختید وآنچه را گوارا نوشیده بودید قی کردید؛ پس «اگر شما و همه کسانى که در روى زمیناند به خدا کفر ورزید، همانا خداوند بىنیاز و ستوده است» (ابراهیم/8)...
بعد از سخنان حضرت زهرا ص، ابوبکر شروع کرد به توجیه کردن اقدامات خود، اما دوباره حضرت زهرا رو به مردم کردند و فرمودند:
ای جماعت مسلمان که به سرعت به سوی گفتههای باطل میشتابید و از کار قبیح زیانبار چشمپوشی میکنید؛ «آیا در قرآن تدبر نمیکنند یا بر دلهایشان قفل است؟!» (محمد/24) «نه چنین است، بلکه آن کارهای زشتی که مرتکب مىشدهاید زنگار بر دلهایتان نهاده است» (اقتباس از مطففین/14) پس [خداوندَ شنوایی و دیدگانتان را گرفته؛ و چه بد جایی برگشتید و بد چیزی نوشیدید و بدتر از آن رااز شما غصب کردند؛ به خدا سوگند که بار آن را سنگین و کمرشکن و پایانش را وبال گردن خواهید یافت هنگامی که پردهها کنار رود و سختیها پرده از نقاب برگیرد «و آنچه حسابش را نمىکردید، از جانب خدا برایتان آشکار گردد.» (اقتباس از زمر/47) «و باطلپیشگان در آنجا زیانکار شوند» (غافر/78) ...
الإحتجاج (للطبرسی)، ج1، ص103-106؛ مناقب آل أبی طالب، ج2، ص206[11]؛
رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ آبَائِهِ ع أَنَّهُ لَمَّا أَجْمَعَ أَبُو بَکْرٍ وَ عُمَرُ عَلَى مَنْعِ فَاطِمَةَ ع فَدَکاً وَ بَلَغَهَا ذَلِکَ لَاثَتْ خِمَارَهَا عَلَى رَأْسِهَا وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبَابِهَا وَ أَقْبَلَتْ فِی لُمَةٍ مِنْ حَفَدَتِهَا وَ نِسَاءِ قَوْمِهَا تَطَأُ ذُیُولَهَا مَا تَخْرِمُ مِشْیَتُهَا مِشْیَةَ رَسُولِ اللَّهِ ص حَتَّى دَخَلَتْ عَلَى أَبِی بَکْر ...
فَأَنَّى حُزْتُمْ بَعْدَ الْبَیَانِ وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْإِعْلَانِ وَ نَکَصْتُمْ بَعْدَ الْإِقْدَامِ وَ أَشْرَکْتُمْ بَعْدَ الْإِیمَانِ بُؤْساً لِقَوْمٍ «نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ أَ تَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَوْهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» أَلَا وَ قَدْ أَرَى أَنْ قَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَى الْخَفْضِ وَ أَبْعَدْتُمْ مَنْ هُوَ أَحَقُّ بِالْبَسْطِ وَ الْقَبْضِ وَ خَلَوْتُمْ بِالدَّعَةِ وَ نَجَوْتُمْ بِالضِّیقِ مِنَ السَّعَةِ فَمَجَجْتُمْ مَا وَعَیْتُمْ وَ دَسَعْتُمُ الَّذِی تَسَوَّغْتُمْ فَ «إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِید»
... فَالْتَفَتَتْ فَاطِمَةُ ع إِلَى النَّاسِ وَ قَالَتْ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمِینَ الْمُسْرِعَةَ إِلَى قِیلِ الْبَاطِلِ الْمُغْضِیَةَ عَلَى الْفِعْلِ الْقَبِیحِ الْخَاسِرِ «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها؟» «کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِکُمْ» مَا أَسَأْتُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ فَأَخَذَ بِسَمْعِکُمْ وَ أَبْصَارِکُمْ وَ لَبِئْسَ مَا تَأَوَّلْتُمْ وَ سَاءَ مَا بِهِ أَشَرْتُمْ وَ شَرُّ مَا مِنْهُ اغْتَصَبْتُمْ لَتَجِدُنَّ وَ اللَّهِ مَحْمِلَهُ ثَقِیلًا وَ غِبَّهُ وَبِیلًا إِذَا کُشِفَ لَکُمُ الْغِطَاءُ وَ بَانَ بإورائه [بِإِدْرَائِهِ] الضَّرَّاءُ «وَ بَدَا لَکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَحْتَسِبُونَ» «وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُون» ...
این فرازها با اندک تفاوتی در عبارات، در بسیاری از منابع شیعه و سنی آمده است از جمله:
بلاغات النساء، ص29-30؛ السقیفة و فدک، ص100؛ دلائل الإمامة، ص120-122؛ شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج16، ص213؛ و ...
[1] . درباره اعمش قرائت «لَنْ یَضِرُّوا» نقل شده است: قرأ الجماعة « لَنْ یَضُرُّوا» بضم الضاد؛ و قرأ الاعمش « لَنْ یَضِرُّوا» بکسرها. (معجم القرائات، ج1، ص626) اما چون این نقل در همهجا نبود در متن نیاوردم؛ مثلا در الکامل المفصل فی القرائات الربعة عشر، ص73 که از این آیه بحث کرده، اشارهای به این قرائت اعمش نکرده است. شاید این مطلب با یکی از روایتهای کمتر مشهور اعمش نقل شده باشد.
[2] . قرأ نافع فی جمیع القرآن یحزن بضم الیاء و کسر الزای إلا قوله «لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ» فإنه فتحها و ضم الزای و قرأ الباقون فی جمیع القرآن بفتح الیاء و ضم الزای و قرأ أبو جعفر عکس ما قرأ نافع فإنه فتح الیاء فی جمیع القرآن إلا قوله لا یَحْزُنُهُمُ فإنه ضم الیاء. الحجة: قال أبو علی قال سیبویه تقول فتن الرجل و فتنته و حزن الرجل و حزنته و زعم الخلیل إنک حیث قلت فتنته و حزنته لم ترد أن تقول جعلته حزینا و جعلته فاتنا کما إنک حین تقول أدخلته جعلته داخلا و لکنک أردت أن تقول جعلت فیه حزنا و فتنة کما تقول کحلته جعلت فیه کحلا و دهنته جعلت فیه دهنا فجئت بفعلته على حدة و لم ترد بفعلته هاهنا تغییر قولک حزن و فتن و لو أردت ذلک لقلت أحزنته و أفتنته قال و قال بعض العرب أفتنت الرجل و أحزنته إذا جعلته فاتنا و حزینا فغیروا فعل قال أبو علی فهذا الذی حکیته عن بعض العرب حجة نافع فأما قراءة لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَکْبَرُ فیشبه أن یکون اتبع فیه أثرا و أحب الأخذ بالوجهین.
[3] . و قرأ نافع: یحزنک من أحزن، و کذا حیث وقع المضارع، إلا فی لا یحزنهم الفزع الأکبر، فقرأه من حزن کقراءة الجماعة فی جمیع القرآن. یقال: حزن الرّجل أصابه الحزن، و حزنته جعلت فیه ذلک، و أحزنته جعلته حزینا.
[4] . و قرأ النحوی: یسرعون من أسرع فی جمیع القرآن. قال ابن عطیة: و قراءة الجماعة أبلغ، لأن من یسارع غیره أشد اجتهادا من الذی یسرع وحده. و فی ضمن قوله: إنهم لن یضروا اللّه شیئا دلالة على أنّ و بال ذلک عائد علیهم، و لا یضرون إلا أنفسهم.
[5] . قَالَ إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! إِنَّ عِنْدَهَا یَلِیهِمْ أُمَرَاءُ جَوَرَةٌ وَ وُزَرَاءُ فَسَقَةٌ، وَ عُرَفَاءُ ظَلَمَةٌ، وَ أُمَنَاءُ خَوَنَةٌ،
فَقَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ!
[6] . وَ یَطْلُعُ الْکَوْکَبُ الْمُذْنِبُ،
[7] . قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ. یَا سَلْمَانُ! فَعِنْدَهَا یَلِیهِمْ أَقْوَامٌ إِنْ تَکَلَّمُوا قَتَلُوهُمْ وَ إِنْ سَکَتُوا اسْتَبَاحُوا حَقَّهُمْ لَیَسْتَأْثِرُونَ أَنْفُسَهُمْ بِفَیْئِهِمْ وَ لَیَطَئُونَ حُرْمَتَهُمْ وَ لَیَسْفِکُنَّ دِمَاءَهُمْ وَ لَیَمْلَأُنَّ قُلُوبَهُمْ دَغَلًا وَ رُعْباً، فَلَا تَرَاهُمْ إِلَّا وَجِلِینَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ مَرْهُوبِینَ،
[8] . وَ لَتَرْکَبَنَّ ذَوَاتُ الْفُرُوجِ السُّرُوجَ فَعَلَیْهِنَّ مِنْ أُمَّتِی لَعْنَةُ اللَّهِ، قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟! فَقَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! إِنَّ عِنْدَهَا تُزَخْرَفُ الْمَسَاجِدُ کَمَا تُزَخْرَفُ الْبِیَعُ وَ الْکَنَائِسُ وَ تُحَلَّى الْمَصَاحِفُ، وَ تُطَوَّلُ الْمَنَارَاتُ وَ تَکْثُرُ الصُّفُوفُ بِقُلُوبٍ مُتَبَاغِضَةٍ وَ أَلْسُنٍ مُخْتَلِفَةٍ.
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ ؟!
قَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ وَ عِنْدَهَا تُحَلَّى ذُکُورُ أُمَّتِی بِالذَّهَبِ وَ یَلْبَسُونَ الْحَرِیرَ وَ الدِّیبَاجَ وَ یَتَّخِذُونَ جُلُودَ النُّمُورِ صِفَافاً.
[9] . قَالَ سَلْمَانُ وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
قَالَ ص: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ یَا سَلْمَانُ! وَ عِنْدَهَا تَحُجُّ أَغْنِیَاءُ أُمَّتِی لِلنُّزْهَةِ وَ تَحُجُّ أَوْسَاطُهَا لِلتِّجَارَةِ وَ تَحُجُّ فُقَرَاؤُهُمْ لِلرِّیَاءِ وَ السُّمْعَةِ فَعِنْدَهَا یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ یَتَّخِذُونَهُ مَزَامِیرَ، وَ یَکُونُ أَقْوَامٌ یَتَفَقَّهُونَ لِغَیْرِ اللَّهِ وَ تَکْثُرُ أَوْلَادُ الزِّنَا، وَ یَتَغَنَّوْنَ بِالْقُرْآنِ، وَ یَتَهَافَتُونَ بِالدُّنْیَا.
[10] . فَعِنْدَهَا لَا یَحُضُّ الْغَنِیُّ عَلَى الْفَقِیرِ حَتَّى إِنَّ السَّائِلَ یَسْأَلُ فِیمَا بَیْنَ الْجُمُعَتَیْنِ لَا یُصِیبُ أَحَداً یَضَعُ فِی کَفِّهِ شَیْئاً.
قَالَ سَلْمَانُ: وَ إِنَّ هَذَا لَکَائِنٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟!
فَقَالَ: إِی وَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ، یَا سَلْمَانُ! عِنْدَهَا یَتَکَلَّمُ الرُّوَیْبِضَةُ،
فَقَالَ: وَ مَا الرُّوَیْبِضَةُ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِدَاکَ أَبِی وَ أُمِّی؟!
قَالَ ص: یَتَکَلَّمُ فِی أَمْرِ الْعَامَّةِ مَنْ لَمْ یَکُنْ یَتَکَلَّمُ فَلَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا قَلِیلًا حَتَّى تَخُورَ الْأَرْضُ خَوْرَةً فَلَا یَظُنُّ کُلُّ قَوْمٍ إِلَّا أَنَّهَا خَارَتْ فِی نَاحِیَتِهِمْ فَیَمْکُثُونَ مَا شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ یَنْکُتُونَ فِی مَکْثِهِمْ فَتُلْقِی لَهُمُ الْأَرْضُ أَفْلَاذَ کَبِدِهَا ذَهَباً وَ فِضَّةً ثُمَّ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَى الْأَسَاطِینِ فَقَالَ مِثْلَ هَذَا فَیَوْمَئِذٍ لَا یَنْفَعُ ذَهَبٌ وَ لَا فِضَّةٌ.
[11] . در مناقب، ابتدا فراز دوم آمده سپس فراز اول، آن هم به طور مختصرتر:
وَ قَالَتْ ع لَمَّا تَکَلَّمَتْ مَعَ الْأَوَّلِ مَعَاشِرَ الْمُسْلِمَةِ الْمُسْرِعَةِ إِلَى قِبَلِ الْبَاطِلِ الْمِغْضِیَةِ «3» عَلَى الْفِعْلِ الْخَاسِرِ أَ فَلَا تَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها کَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِکُمْ بِتَتَابُعِ سَیِّئَاتِکُمْ فَأَخَذَ بِسَمْعِکُمْ وَ أَبْصَارِکُمْ وَ لَبِئْسَ مَا تَأَوَّلْتُمْ وَ سَاءَ مَا بِهِ أَشَرْتُمْ وَ شَرَّ مَا مِنْهُ اعْتَصَمْتُمْ لَتَجِدُنَّ وَ اللَّهِ مَحَلَّهَا ثَقِیلًا وَ غَیَّها وَبِیلًا إِذَا کُشِفَ لَکُمُ الْغِطَاءُ وَ بَانَ وَ زَادَ وَیْهُ الصِّرَاطِ وَ بَدَا لَکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مَا لَمْ تَکُونُوا تَحْتَسِبُونَ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُونَ ...
أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَیْمانَهُمْ إِلَى قَوْلِهِ مُؤْمِنِینَ أَلَا وَ اللَّهِ لَقَدْ أَخْلَدْتُمْ إِلَى الْخَفْضِ وَ کُلِّفْتُمْ بِالدَّعَةِ فَمَحَجْتُمْ بِالَّذِی وَعَیْتُمْ فَ إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ الْآیَة